چه کسی باید از «کربلای ۴» رمزگشایی کند؟/ مصائب «جزیره ماهی»

خبرگزاری مهر-گروه هنر-نیوشا روزبان: فیلم مستند «جزیره ماهی» به کارگردانی رضا اعظمیان با موضوع عملیات «کربلای ۴» مدتی است که به‌صورت آنلاین در حال اکران است، مستندی که پیش از این با نام «فریب و بی‌تدبیری» ساخته شده بود اما بعد از پایان کار برای نمایش در جشنواره «سینماحقیقت» به توصیه مدیران به «جزیره ماهی» تغییر نام داد.
کارگردان این مستند که خود در عملیات «کربلای ۴» حضور داشته است سعی کرده با ساخت این مستند مصاحبه‌محور، روایت‌های موجود درباره این عملیات را به تصویر بکشد؛ عملیاتی که مستند به آنچه که پیش از این گفته شده بود، یک عملیات لو رفته بوده و باعث شهادت بسیاری از رزمندگان دفاع مقدس از جمله شهادت تعداد بالایی از غواصان شده است.
با رضا اعظمیان گفتگویی درباره این مستند داشتیم:
* با ورود پیکر شهدای غواص به کشور و تشییع آن‌ها در تهران، آگاهی مردم از چگونگی شهادت این شهدا، موج جدیدی از ابراز عشق و علاقه مردم ایران نسبت به شهدای دفاع مقدس در کشور شکل گرفت، همین مساله سبب شد تا افکار عمومی بیشتر به دنبال کسب آگاهی از چگونگی شکل‌گیری عملیات «کربلای ۴» باشد. در همین راستا آثار سینمایی مختلفی نیز تولید شد که مورد توجه مخاطبان سینما قرار گرفت. اما بی‌شک ساخت یک مستند درباره این عملیات که اما و اگرهای بسیاری با خود به همراه دارد، می‌تواند پروسه سختی به شمار رود. مهمترین دلیل شما برای تولید چنین مستندی چیست؟
بسی جای تاسف است. برخی از افرادی که در دوران هشت سال جنگ ایران و عراق طراحان اصلی عملیات‌های موفق و ناموفق بودند، امروز به جای اینکه واقعیت را به صورت شفاف با مردمی که طی این سال‌ها تمام قد پشت آن‌ها بوده‌اند، مطرح کنند؛ سعی دارند واقعیت‌های آن دوران را تحریف کنند. بنظرم یکی از مهمترین اتفاق‌هایی که باید در زمینه دفاع مقدس بعد از گذشت سی و سه، چهار سال از جنگ ر رخ دهد این است که واقعیت آن روزهای دفاع ملت ایران بدون هیچ چشم‌پوشی به مردم گفته شود و به عنوان سندی برای آیندگان در دسترس محققین قرار گیرد.
در مورد عملیات «کربلای ۴» در این چند سال اخیر، متاسفانه نابخردانه توسط دوستان و آگاهانه توسط فرصت‌طلبان در داخل و خارج از کشور تحریفاتی صورت گرفت که باعث کنجکاوی ملت ایران شده است. از این‌رو بر آن شدم که جهت ادای دِین به بچه‌های جبهه و جنگ و پیشگیری از تحریفات بیشتر مستند «جزیره ماهی» را جلوی دوربین ببرم و در این خصوص تمام سعی و توانم را به کار بستم که در ساخت این مستند یک راوی بیرونی باشم و بدون هیچ دخالتی تمام اتفاقات را به نقل از این دوستان بیان کنم.
* انتخاب لشکر امام حسین (ع) برای روایت واقعیت‌های این عملیات بر چه اساس صورت گرفت؟
پیش از هر چیز باید بگویم که من در این عملیات همراه لشکر بودم. از طرفی علیرغم اینکه شهید حسین خرازی فرماندهی لشکر امام حسین (ع) در اولین فراخوان قرارگاه پس از توجیه طرح عملیات توسط فرماندهی سپاه، بلافاصله با بخشی از عملیات «کربلای ۴» با استدلال مخالفت کرد و طرح جایگزین ارائه کرد، متاسفانه فرماندهی سپاه این طرح را نپذیرفت. با این وجود تا فرماندهان قرارگاه اعلام کردند، که انجام این عملیات خواست نظام است، لشکر امام حسین (ع) در این عملیات چه در شکستن خطوط و تصرف مواضع دشمن موفق ترین عملکرد را نسبت به سایر یگان‌های سپاه داشت و متاسفانه بیشترین آسیب در این عملیات را هم متحمل شد.
* شما خودتان هم در عملیات «کربلای ۴» حضور داشتید، می‌خواهم بدانم تا چه اندازه از نزدیک درگیر این عملیات و واقعیت‌های پشت پرده آن بودید؟
یک ماه قبل از عملیات «کربلای ۴» شهید خرازی به موقعیت لشکر در منطقه عملیاتی «کربلای ۳» آمد و من که مدتی در آنجا بودم را به منطقه عملیات جدید (کربلا ۴) واقع در خرمشهر محور پل نو و نهر عرایض برد و گفت که قرار است در این منطقه عملیات انجام بدهیم شما بمان توجیه شو برای عملیات. چهار، پنج روزی در منطقه بودم و تا حدودی نسبت به محورهای که لشکر قرار بود عملیات انجام دهد آشنا شدم. در این چند روزی که در منطقه بودم آسمان ابری بود و اتفاق خاصی نیفتد که قابل توجه باشد. اما روز پنجم قبل از ظهر با آفتابی شدن هوا، هواپیماهای شناسائی دشمن در چندین نوبت بر فراز منطقه پروازهایی را انجام دادند. بعد از ناهار راهی شهرک دارخوئین که مقر لشکر در جاده اهواز آبادان بود شدم. بیش از یک ماهی بود که به شهرک نرفته بودم.
بعد از آماده شدن مستند «جزیره ماهی» برای شرکت در جشنواره «سینماحقیقت» مجبور شدم اسم فیلم که قبلاً «فریب بی تدبیری» بود را به «جزیره ماهی» تغییر دهم. البته چندین بار هم از طرف مدیریت جشنواره تماس گرفتند و گفتند که باید پلانی را حذف کنم که من زیر بار نرفتم برای همین از آبادان که خارج شدیم پس از سه‌راهی ماهشهر آبادان به سمت اهواز، متوجه شدم در این مدت تقریباً اکثر یگان‌هایی که قرار بود در عملیات جدید (کربلای ۴) شرکت داشته باشند در شرق جاده اهواز آبادان قرارگاه‌های پشتیبانی نیروهای خود را برپا کردند. ۷، ۸ کیلومتری که از آبادان به سمت اهواز حرکت کردیم، هواپیماهای دشمن قرارگاه‌های پشتیبانی یگان‌های عملیاتی سپاه در شرق جاده آبادان را بمباران کردند و تا رسیدن ما به چهارراه شادگان و دارخوئین هواپیماهای دشمن سه مرتبه مقر پشتیبانی نیروهای یگان‌های خودی را بمباران کردند.
وقتی رسیدم به مقر لشگر در شهرک دارخوئین، ماجرای پروازهای شناسائی و بمباران مقرهای پشتیبانی نیروهای خودی را به شهید خرازی گزارش دادم و گفتم به نظرم منطقه عملیاتی جدید (کربلای ۴) به علت این شلوغی‌ها لو رفته است. البته با توجه به موقعیت جغرافیایی منطقه که نیروهای عراقی به‌راحتی از روی دکل پتروشیمی در منطقه ابی الخصیب با دوربین جنگی قوی قادر بودند تا عمق ۷۰، ۸۰ کیلومتری جاده آبادان به اهواز و خرمشهر به اهواز را رصد کنند و به راحتی تمام نقل و انتقال یگان‌های ما را زیر نظر داشته باشند. خیلی ساده‌لوحانه است اگر نپذیریم دشمن نسبت به انجام عملیات «کربلای ۴» توسط نیروهای ایران آگاه بوده است.
* یکی از نکاتی که در عملیات «کربلای ۴» وجود دارد، مساله لو رفتن عملیات و در نهایت شهادت تعداد بسیاری از رزمندگان بود. برای نشان دادن این مساله در مستند تا چه اندازه با محدودیت مواجه شدید؟
تمام حرف‌هایی که در فیلم مستند «جزیره ماهی» به آن اشاره می‌شود در کتاب‌های که در مورد عملیات «کربلای ۴» بر اساس مستندات ضبط شده راویان جنگ در مرکز مطالعات و اسناد دفاع مقدس قبل از مدیریت آقای نائینی به چاپ رسیده، موجود است. اگر ملت ایران اهل مطالعه بودند بی‌شک برخی از فرماندهان شاخص آن سال‌ها بعد از حدود سی و دو سه سال به راحتی نمی‌توانستند با تحریف عملیات «کربلای ۴» آن را یک «عملیات فریب» عنوان کند.
از طرفی جناب آقای فارسی بر اساس فیلم‌های گفتگوی فرماندهان جنگ که در مورد عملیات «کربلای ۴» در سال ۷۴ توسط روایت فتح تهیه شده بود، فیلم مستند «شلمچه» را در سال ۱۳۹۴ تهیه کرد که در آن مستند سردار رئوفی و سردار اسدی چندین بار درباره لو رفتن عملیات و انتقال آن به فرماندهی سپاه صحبت می‌کنند. ولی مشکلات این عملیات بیشتر از لو رفتن عملیات «کربلای ۴»، مشکل طرح مانور عملیات مخصوصاً در بخش عبور از رودخانه شط العرب و تصرف مواضع دشمن در شبه جزایر بود که با استحکامات و تسلیحات بسیار زیاد و پیشرفته‌ای توسط دشمن در این جزایر استفاده می‌شد.
در این خصوص هم در اولین فراخوان قرارگاه برای توجیه طرح عملیات، شهید خرازی در جمع فرماندهان قرارگاه و یگان‌های عملیاتی با این بخش از طراحی عملیات که عبور از رودخانه اروند رود است به صراحت مخالفت می‌کند و عملیات عبور از رودخانه و درگیری با مواضع دشمن در این شبهه جزایر چندگانه را به گیر افتادن در تار عنکبوت تشبیه می‌کند و حتی پیشنهاد می‌دهد جهت انجام عملیات در منطقه ابی الخصیب بیاییم بر اساس تجربه عملیات فتح‌المبین که لشکر امام حسین (ع) با دور زدن و نفوذ در عمق مواضع دشمن موفق به محاصره نیروهای ارتش عراق شد و آزادی سازی بخش قابل توجه خاک کشورمان و انهدام و به اسارت گرفتن جمع زیادی از نیروهای عراقی را در پی داشت، عمل کنیم.
شهید خرازی توصیه می‌کند که به‌جای عبور از رودخانه بیاییم بعد از شرق جزیرۀ ام الرصاص، با گرفتن سرپلی از مواضع دشمن در ساحل جنوبی اروند رود، با پیشروی به سمت منطقه ابی الخصیب دشمن را در جزایر دور بزنیم و آنها را محاصره کنیم. ولی متاسفانه طرح پیشنهادی او مورد استقبال فرماندهان ارشد قرارگاه قرار نمی‌گیرد.
خوشبختانه در مستند «جزیره ماهی» تمام اشکالاتی را که فرماندهان لشکر امام حسین (ع) در خصوص عدم موفقیت عملیات از زمان ابلاغ تا ساعاتی پیش از عملیات به شهید خرازی اعلام و او نیز به قرارگاه منتقل کرده بود؛ منعکس شده و متاسفانه در طول عملیات تمام اشکالات و موانعی که فرماندهان لشکر پیش بینی کرده بودند اتفاق می‌افتد که تلفات جبران ناپذیری را برای لشکر امام حسین (ع) در عملیات در پی داشت.
* زمانی که فیلم برای نمایش آماده شد با ممیزی هم مواجه شدید؟
بعد از آماده شدن مستند «جزیره ماهی» برای شرکت در جشنواره «سینماحقیقت» مجبور شدم اسم فیلم که قبلاً «فریب بی‌تدبیری» بود را به «جزیره ماهی» تغییر دهم. البته چندین بار هم از طرف مدیریت جشنواره تماس گرفتند و گفتند که باید پلانی را حذف کنم که من زیر بار نرفتم و نهایتاً فیلم در بخش شهید آوینی «سینماحقیقت» پذیرفته شده و تنها برای هیئت دواران به نمایش در آمد که مورد پسند آن‌ها واقع شد و جایزه‌ای هم به «جزیره ماهی» دادند.
* از آقای محسن رضایی که نگاهی متفاوت از نگاه شما نسبت به ماجرای کربلای چهار دارد هم خواستید که در این مستند حضور داشته و حرف‌های خود را بزند؟
خیر. چرا که هیچ دسترسی به او نداشتم، مگر می‌شود این افراد را دید. اولین بار این فیلم را برای سردار صبوری نشان دادم، او بعد از دیدن این فیلم گفت که باید این فیلم را حتماً مقام معظم رهبری ببینند و من حتماً در این مورد پیگیر خواهم شد. در ادامه نیز برخی از دوستان پیشنهاد دادند که آقای محسن رضایی این فیلم را ببیند و جلسه‌ای با حضور آقایان سرداران محسن رضایی، حسین علائی، مرتضی قربانی، مهدی مبلغ، عباس محتاج و آقای رسول زاده و دو تن از افراد دفتر آقای محسن رضایی برگزار شد و فیلم را دیدند. بعد از تماشای فیلم آقای اعلایی که در عملیات «کربلای ۴» فرماندهی قرارگاه نوح را عهده دار بود، گفت ملت ایران باید در برابر سلحشوری نیروهای لشکر امام حسین (ع) در عملیات «کربلای ۴» سر تعظیم و تکریم فرود آورند. بدون استثناء همه دوستان از ساختار فیلم بسیار خوششان آمد. بطوری که آقای رسول زاده مسئول دفتر آقای رضایی به آقای رضایی گفت که شما تابه‌حال آقای اعظمیان را دیده بودید و آقای رضایی گفت که به یاد ندارم!
* بعد از اینکه آقای رضایی مستند را دید، پیشنهاد مصاحبه را به او ندادید؟
آقای محسن رضایی که از شیوه ساختار روایی این مستند بسیار خوشش آمده بود اما ظاهراً با محتوی آن مشکل داشت، از من سوال کرد که می‌خواهی با این فیلم چه کنی؟ گفتم بیایید با نمایش مستند «جزیره ماهی» در سیما و پس از آن با تحلیل فیلم توسط شما و یک کارشناس به شایعات عملیات «کربلای ۴» پایان دهید. او با اشاره به اینکه این فیلم روایت کاملی از «عملیات کربلای ۴» نیست، غیرمستقیم مخالفتش را با پیشنهاد من اعلام کرد. گفتم اگر این شیوه ساختار را دوست دارید من حاضرم عملیات «کربلای ۴» را بر اساس اسناد راویان دوران جنگ که در کنار شما و دیگر فرماندهان ارشد قرارگاه و یگان‌های عملیاتی بودند و همچنین مصاحبه با فرماندهان یگان عملیاتی این شیوه ساختار و بازسازی بخش‌های حماسه جنگ تهیه کنم.
آقای رسول زاده بلافاصله گفت که من با آقای علی عسگری رییس وقت صدا و سیما تماس می‌گیرم و امکان نمایش این فیلم را برای او و مدیران سیما فراهم می‌کنم که با مشارکت و بسیج آنها بتوانیم شرایط ساخت مستند درباره تمامی عملیات‌های دوران دفاع مقدس را با شیوه ساختار «جزیره ماهی» برای شما مهیا کنیم.
من پیشنهاد کردم اگر واقعاً تصمیم دارید بر اساس واقعیت‌های جنگ ۸ ساله ایران و عراق فیلم تهیه کنید، باید ساخت فیلم در مورد عملیات‌های جنگ را به بخش خصوص بسپارید و سپاه ضمن تخصیص بودجه با در اختیار گذاشتن اسناد عملیات‌های دوران دفاع مقدس فقط بر محتوای فیلم نظارت داشته باشد. بر این اساس قرار شد که آقای رسول‌زاده با آقای نائینی صحبت کند و کار را بر اساس پیشنهاد من پیگیری کند. که پس از چندین جلسه با آقای نائینی، به صراحت گفت فیلم «جزیره ماهی» علیرغم اینکه از لحاظ حرفه‌ای بسیار خوب ساخته شده ولی از لحاظ اسنادی مورد تایید من به‌عنوان مسئول مرکز اسناد نیست.
این در حالی است که افرادی که عملیات «کربلای ۴» را در فیلم روایت می‌کنند تماماً فرماندهان نیروهای غواص و سوار شناور لشکر امام حسین (ع) هستند که در عملیات «کربلای ۴» خودشان حضور داشتند و بعضاً زخمی و اسیر شدند. خیلی عجیب بود. از آقای نائینی پرسیدم خب اگر صحبت این فرماندهان که در عملیات «کربلای ۴» حضور داشتند، مورد تایید شما نیست می‌شود بگویید مستندات شما چیست که ما هم بدانیم. که او در جواب گفت «جزیره ماهی» نه از لحاظ اسنادی مورد تایید است و نه قابل پخش است. مگر یک بخش‌هایی حذف شود و در ادامه گفتند اگر قرار باشد که شما در مورد عملیات‌های جنگ ایران و عراق فیلم تهیه کنید باید مبتی بر سیاست‌های ما و مرکز اسناد باشد.
من اما آدمی نیستم که بتوانم واقعیت جنگ را که بسیاری از مردانِ این سرزمین را از ملت ایران گرفت تحریف کنم. از این رو جهت گرفتن پروانه نمایش اقدام کردم که با حمایت تمام قد آقای روح‌اله سهرابی مجوز «جزیره ماهی» صادر شد و اکنون در سایت «هاشور» به صورت آنلاین در حال اکران است.