هر چند ما در سه انقلاب صنعتی گذشته حضور نداشته و با مشکلات آن دست و پنجه، نرم نکرده‌ایم اما نباید تصور کنیم که هیچ انقلاب صنعتی دیگری در راه نیست. چون تاریخ، بارها شاهد وقوع انقلاب‌های صنعتی بوده است و باز هم خواهد بود.
در این مقاله با آقای نیما حاجیان افراکتی، پژوهشگر حوزه آینده پژوهی و مدیریت تکنولوژی همراه باشید.
موتور چهارمین انقلاب صنعتی از مدت‌ها پیش روشن شده است و ما در میانه‌ی انقلاب صنعتی چهارم قرار داریم. این انقلاب، زندگی ما را دگرگون خواهد کرد و اساس زندگی ما را تغییر خواهد داد.
نتایج نامشخص این انقلاب باعث شده است که نگران آینده‌یمان شویم و از خودمان بپرسیم انقلاب صنعتی چهارم دقیقا چیست و چه خوابی برای ما دیده است؟ این انقلاب، موقعیت ما را بدتر خواهد کرد یا بهتر؟ چه تغییری در مشاغل ایجاد خواهد شد؟ به همین دلیل ما باید خودمان را برای مواجه با اثرات این انقلاب آماده کنیم تا بتوانیم دست پر از آن بیرون بیاییم.
انقلاب صنعتی چیست؟
انقلاب صنعتی ( Industrial Revolutions ) شامل مجموع اتفاقات و اختراعاتی است که در دوره زمانی مشخص، باعث تغییر جوامع و اقتصادها شده است. اولین انقلاب صنعتی از بریتانیا شروع شد و در طی آن جوامع و اقتصاد کشاورزی به جوامع و اقتصاد شهری و صنعتی تبدیل شدند. این تغییرات، باعث ظهور شیوه‌های جدیدی برای کار و زندگی شد و جوامع را از اساس متحول کرد. کالاهایی که زمانی به شکل محدود و به سختی توسط دست، تولید می‌شدند به لطف اختراع ماشین‌ها و استفاده از تکنیک‌های جدید به‌طور انبوه توسط ماشین‌آلات و در کارخانه‌ها تولید شدند. ماشینی شدن فرایند تولید، تغییراتی اساسی در ساختار تقاضای مردم و چرخه‌ی اقتصادی کشورها ایجاد کرد.
زادگاه انقلاب صنعتی
بریتانیا، کشوری است که انقلاب صنعتی اول در آن متولد شد. پس از آن در دهه‌های ۱۸۳۰ الی ۱۸۴۰ این انقلاب، راه خودش را به سایر نقاط جهان باز کرد. استفاده از نیروی بخار و ماشینی شدن فرآیند تولید از آشکارترین نشانه‌های انقلاب صنعتی اول است. تولید کتان و پنبه که تاریخچه‌ای طولانی در بریتانیا دارد تا قبل از انقلاب صنعتی اول، در کارگاه‌های کوچک ریسندگی، بافندگی و رنگرزی انجام می‌شد. اما پس از اولین انقلاب صنعتی، فرآیند تولید پارچه با سرعت بیشتر، زمان و نیروی انسانی بسیار کمتری در این کشور انجام شد. علاوه‌براین استفاده از ماشین‌آلات باعث شد تا کارخانه‌های نساجی جدید بریتانیا بتوانند از پس برآورده کردن تقاضا برای پارچه و پوشاک در داخل و خارج از کشور بربیایند؛ به این ترتیب بسیاری از مستعمرات این کشور به بازاری برای کالاهای آن‌ها تبدیل شدند.
با تمام این تفاسیر این موتور بخار بود که به نماد انقلاب صنعتی اول تبدیل شد. استفاده از نیروی بخار برای مقاصد صنعتی، پیشرفت بزرگی برای بشر بود. با اختراع موتوربخار، بشر به جای استفاده از ماهیچه‌های خود از نیروی بخار برای به حرکت درآوردن مشاغل و صنایع استفاده کرد. در حقیقت نیروی بخار آب توانست انرژی لازم برای به حرکت درآوردن کارخانه‌ها و صنایع مختلف را تامین و وابستگی ما به ماشین‌آلات مختلف را پایه‌گذاری کند.
انقلاب صنعتی دوم:
اواخر قرن ۱۹ تا اوایل قرن ۲۰ بود که انقلاب صنعتی دوم و به دنبال آن پیشرفت‌های سریعی در صنایع فولاد، برق و خودرو پدید آمد. در همین زمان بود که هنری فورد، فرآیند و خط تولید خودرو را به شدت تغییر داد و به سمت تولید انبوه حرکت کرد. در این زمان، شهرها رشد کردند؛ کارخانه‌ها پراکنده شدند و زندگی مردم به جای خورشید با ساعت تنظیم شد. هرچند شرایط کار در کارخانه‌ها سخت بود اما کارگران غیر ماهر، ارزان و فراوان بودند. بنابراین افراد و حتی بچه‌ها مجبور شدند ساعت‌های طولانی در شرایطی ناامن کار کنند که این شرایط تا قرن بیستم ادامه یافت.
در طول انقلاب صنعتی دوم، فولاد که ارزانتر و مستحکم‌تر بود جایگزین آهن شد. به این ترتیب، تولید فولاد، امکان ساخت خطوط ریلی با هزینه‌ی کمتر را فراهم کرد که این موضوع به گسترش بیشتر حمل‌و‌نقل کمک کرد. بعد از آن بود که دیدن قطار و اتومبیل برای مردم، عادی و متداول شد. در طول این انقلاب علاوه‌بر فولاد و صنعت حمل‌و‌نقل، تغییرات زیادی هم در صنایع الکترونیک ایجاد شد.
انقلاب صنعتی سوم:
بعد از تغییراتی که به واسطه‌ی نیروی بخار و علم در دو انقلاب صنعتی اول ایجاد شد؛ این بار نوبت تکنولوژی بود که بار دیگر مسیر دنیا را تغییر بدهد. ما هنوز هم در حال تجربه‌ی برخی از اثرات این انقلاب هستیم. مطالعه‌ی این مقاله در تلفن همراه یا کامپیوتر شخصی‌تان در حالیکه سوار مترو یا اتومبیل هستید از نتایج این انقلاب است. انقلاب صنعتی سوم، رایانه‌های بزرگ و اینترنت را وارد زندگی ما کرد؛ به همین دلیل این انقلاب به عنوان انقلاب دیجیتال هم شناخته می‌شود. ظهور اینترنت و کامپیوترها نه تنها کشورها بلکه کل دنیا را تغییر داد و کشورها را فارغ از مرز و فاصله‌ی فیزیکی‌شان یک قدم به هم نزدیک‌تر کرد.
انقلاب صنعتی چهارم:
در طول سه انقلاب صنعتی گذشته، نه تنها بارها و بارها زندگی شخصی و شغلی افراد تغییر کرد بلکه گاهی حتی تهدید شد. پس از هر انقلاب، جهان در مسیر جدیدی قدم برداشت. این بار هم چهارمین انقلاب صنعتی، زندگی ما را تغییر خواهد داد؛ هر چند سرعت و ابعاد این تغییر، بسیار متفاوت و بزرگتر از تغییرات سه انقلاب صنعتی گذشته خواهد بود. وقوع انقلاب صنعتی چهارم باعث شده است تا بسیاری از فناوری‌هایی که بشر در گذشته، رویای آن را داشت یا در کتاب‌ها و فیلم‌های علمی_تخیلی شاهد بود به واقعیت تبدیل شود. دستیابی ما به مجموعه‌ای از فناوری‌های جدید، باعث ایجاد چهارمین انقلاب صنعتی شده است.
اولین‌بار اصطلاح انقلاب صنعتی چهارم توسط چه کسی مطرح شد؟
نیما حاجیان می‌گوید اصطلاح انقلاب صنعتی چهارم، اولین‌بار توسط کلاوس شواب مطرح شد. کلاس شواب، بنیانگذار مجمع جهانی اقتصاد است. مجمع جهانی اقتصاد، جایی است که هر ساله گروهی از سرمایه‌داران و قدرتمندترین افراد جهان گردهم می‌آیند تا درباره‌ی موضوعات مهم دنیا صحبت و برای تغییرات آینده‌ی جهان تصمیم‌گیری کنند.
با وقوع چهارمین انقلاب صنعتی، مشاغلی مثل تحلیلگران داده، توسعه‌دهندگان نرم‌افزار، متخصصان اینترنت اشیا، تحلیلگران امنیت اطلاعات، متخصصان داده‌های بزرگ، متخصصان تحول دیجیتالی، متخصصان اتوماسیون فرآیند، متخصصان استراتژی و بازاریابی دیجیتالی و کارشناسان هوش مصنوعی و یادگیری ماشینی افزایش تقاضا پیدا خواهندکرد.
در مقابل مشاغلی مثل کارمندان خدمات و اطلاعات مشتریان، متصدیان انبار و نگه‌داری کالا و مواد، مکانیک‌ها و تعمیرکاران ماشین‌آلات، مدیران اداری و خدمات کسب‌و‌کار، کارگران کارخانه و کارگران مونتاژ، منشی‌های اداری و اجرایی، حسابدارها و حساب‌رسان، مدیران عمومی و عملیات، متصدیان ورود اطلاعات با کاهش تقاضا مواجه خواهندشد.
تکنولوژی، جهان را از بسیاری جهات تغییر داده است. هر تکنولوژی جدیدی که وارد زندگی بشر می‌شود در ابتدا با مقاومت گروهی از افراد همراه است اما به مرور، جزء جدانشدنی زندگی‌شان می‌شود به شکلی که تصور و به یادآوردن زندگی، پیش از حضور آن‌ها سخت و ناممکن خواهد بود. فناوری‌های جدید نه کاملا خارج از کنترل هستند و نه میتوان آن‌ها را صرفا ابزاری برای استفاده دانست؛ بنابراین لازم است که تعامل با این فناوری‌ها را یاد بگیریم. انقلاب صنعتی چهارم ۱۲ دسته فناوری مهم را وارد زندگی ما خواهدکرد. این فناوری‌ها شامل:
فناوری‌های رایانشی جدید (کلود کامپیوتینگ)، زنجیره‌ی بلوکی (بلاکچین)، اینترنت اشیا، هوش مصنوعی و رباتیک، مواد پیشرفته، تولید افزوده و چاپ چندبعدی، زیست‌فناوری‌ها، عصب فناوری‌ها، واقعیت‌های افزوده و مجازی، استحصال، ذخیره‌سازی و انتقال انرژی، مهندسی اقلیم، فناوری‌های فضایی هستند.
نقش ما در انقلاب صنعتی چهارم چیست؟
قبل از هرچیزی باید بدانیم که تمام فناوری‌های انقلاب صنعتی چهارم، متکی و مبتنی بر سیستم‌های دیجیتال‌اند؛ بنابراین اصلا منطقی نیست که جوامع نسبت به تغییرات فناوری منفعل باشند. جوامع هر چه زودتر باید تصمیم بگیرند که کدام فناوری‌ها به کارشان می‌آید. از طرفی باتوجه به تغییرات تکنولوژی، سازمان‌ها باید روی مدیریت داده، امنیت سایبری و ابزارهای ارتباطاتی دیجیتال سرمایه‌گذاری کنند. کلاس شواب به کسانی که می‌خواهند در سال‌های آینده، جزء رهبران فناوری باشند پیشنهاد می‌کند تا امروز تصمیم بگیرند که روی کدام فناوری‌های جدید می‌خواهند سرمایه‌گذاری کنند و ساختار سازمانی خود را سریع‌تر با این فناوری‌ها انطباق بدهند.
نیما حاجیان می‌گوید، تجربه‌ی جهانیان از سه انقلاب صنعتی پیشین نشان می‌دهد که بخش زیادی از مزایای انقلاب صنعتی چهارم، نصیب کسب‌وکارهایی می‌شود که فناوری‌های جدید را به کار می‌گیرند و گسترش می‌دهند.
کلاوس شواب به سازمان‌هایی که هنوز جزء پیشگامان نوآوری نیستند پیشنهاد می‌کند تا از فرصت‌هایی که این فناوری‌های نوظهور ایجاد خواهند کرد استفاده کنند. علاوه‌بر این او در کتاب شکل‌دهی آینده انقلاب صنعتی چهارم اشاره می‌کند که برای مواجه با نتایج مبهم انقلاب صنعتی چهارم نیازمند سبک جدیدی از «رهبری سیستمی» هستیم.
شواب می‌گوید: رهبری سیستمی نه فراخوانی برای کنترل از بالا به پایین است و نه تأثیرگذاری نامحسوس گروه‌های قدرتمند؛ بلکه پارادایمی است که تمام شهروندان و سازمان‌ها را برای نوآوری، سرمایه‌گذاری و ارزش آفرینی در بستری از مسئولیت‌پذیری و همکاری متقابل توانمند می‌کند. در حقیقت رهبری سیستمی باید تلاش کند تا با انجام یک‌سری فعالیت‌های مرتبط، مزایایی پایدار برای تمام شهروندان، ازجمله نسل‌های آینده فراهم کند. هرچند رهبران، بیشترین فرصت را در اختیار دارند تا نحوه‌ی تعامل کسب‌وکارها وجوامع با فناوری‌ها را تغییر دهند؛ اما نهایتا، هم رهبران و هم کارمندان باید مهارت‌های جدیدی را یاد بگیرند که دنیا پس از انقلاب صنعتی چهارم به آن نیاز خواهد داشت.
